Lý Sơn, một hòn đảo tuyệt đẹp, không chỉ nổi tiếng với hai ngư trường lớn và đặc sản hành – tỏi nổi danh trên toàn quốc, mà còn lưu giữ nhiều tầng văn hóa lớn liên tiếp: từ Sa Huỳnh – Chăm Pa đến Đại Việt. Đặc biệt, khi đặt chân đến Lý Sơn, du khách không thể bỏ lỡ một địa điểm văn hóa lịch sử quan trọng và thiêng liêng của quốc gia – đó chính là Nhà trưng bày Hoàng Sa và quản Trường Sa.
Nhà trưng bày Hoàng Sa và quản Bắc Hải được xây dựng vào năm 2010, nằm tại huyện Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Tại đây, hơn 100 hiện vật của những người lính từ Hoàng Sa được trưng bày, cùng với nhiều bản đồ và tư liệu cổ đáng chú ý, chứng minh rằng Hoàng Sa và Trường Sa thuộc về Việt Nam.
Ngôi nhà trưng bày Hoàng Sa và quản Bắc Hải nằm trên một khuôn viên rộng rãi, với sân trước mở ra. Điểm nổi bật chính là cụm tượng đài được chế tác từ đá xanh, có chiều cao 4,5 mét, thể hiện hình ảnh của ba người lính. Trong đó, một người đứng giữa, mặc bộ quân phục triều đình, một tay chỉ về phía biển Hoàng Sa và tay kia đặt lên cột mốc có khắc chữ “Vạn lý Hoàng Sa”. Hai người lính còn lại tượng trưng cho nhiệm vụ của họ trên biển, một người mang giáo là biểu tượng của bảo vệ lãnh thổ, còn người kia mặc áo chùm và vác lướt biểu thị công việc mưu sinh và đánh bắt hải sản trong cuộc sống hàng ngày trên biển. Mặt sau của tượng đài có dòng chữ “Bản quốc hải cương Hoàng Sa xứ tối thị hiểm yếu”, tạm dịch là Hoàng Sa vị trí địa lý cực kỳ nguy hiểm và quan trọng đối với biên giới quốc gia, bản ghi này xuất phát từ chiếu của vua Minh Mạng năm 1936 (năm thứ 17 của triều đại Minh Mạng).
Lịch sử hình thành Hải đội Hoàng Sa
Từ cuối thế kỷ 16 đến đầu thế kỷ 17, các thanh niên từ hai làng An Vinh và An Hải tại cửa biển Sa Kỳ đã được Vua Chúa của nhà Nguyễn mời gọi tham gia vào hải đội Hoàng Sa và đảm trách việc quản lý Bắc Hải (tức là Trường Sa). Mỗi năm, 70 thanh niên tráng sĩ được chọn để ra khơi vào tháng 2 tại cửa biển Sa Kỳ và trở về vào tháng 8 tại thành Phú Xuân (nay là Huế). Đoàn thuyền thường bao gồm 5 chiếc được gọi là “thuyền câu dong”, và hành trình kéo dài 3 ngày 3 đêm để đến Hoàng Sa. Tại đây, họ tham gia vào việc khai thác tài nguyên quý và thu thập tài sản từ những tàu thuyền đắm, cùng với nhiệm vụ đo đạc thủy triều và vẽ bản đồ.
Từ năm thứ 17 của triều đại Minh Mạng (1836), Bộ Công đã quyết định gửi người ra Hoàng Sa hàng năm để cắm cột mốc, đặt bia chủ quyền và thực hiện đo đạc thủy triều, vẽ bản đồ. Vào ngày 12/2/1836, vua Minh Mạng chấp thuận trong một quyết định của Bộ Công rằng “Mỗi thuyền văng thám Hoàng Sa phải mang theo 10 tấm bài gỗ dài 4,5 thước, rộng 5 tấc, dày 1 tấc để làm cột mốc”.
Năm 1837, Phạm Quang Ảnh và nhóm đồng đội đã thực hiện cuộc hải trình đầu tiên. Sau 6 tháng, họ trở về và giao nộp các tài sản quý và dữ liệu để tạo ra bản hành chính đầu tiên của nước. Đến năm 1854, Phạm Quang Ảnh thực hiện chuyến hải trình thứ hai và không bao giờ trở lại.
Nhà Nguyễn đã tổ chức một đội thuyền do thầy phù thủy dẫn đầu ra Hoàng Sa để cử hành nghi lễ tưởng nhớ những người lính đã hy sinh trong hải đội của Phạm Quang Ảnh. Thầy phù thủy sử dụng đất sắt từ núi lửa kết hợp với bông gòn để tạo ra hình người, biểu trưng cho những người hy sinh. Hình người này được trang trí một cách chân thực, với đầy đủ các bộ phận của cơ thể, kể cả bộ phận sinh dục, sử dụng cây dâu tằm để tạo xương và lòng đỏ trứng gà để làm da. Thầy phù thủy sẽ tiến hành lễ cầu hồn để hồn tinh nhập vào hình người này, sau đó chôn cất hình người này tại các nấm mộ gió trên biển, và thực hiện các nghi thức tôn vinh tương tự như một lễ cúng mộ bình thường. Hình người này sau đó được gọi là “lễ khao lề thế lính” hoặc “khao lề tế lính”.
Nhà trưng bày Hoàng Sa kiêm quản Bắc Hải
Tất cả những hình ảnh và tư liệu được trưng bày tại đây được chia thành ba phần chính:
- Lý Sơn – Tịnh Kỳ – Quảng Ngãi: Đây là quê hương của những người lính dũng cảm thuộc đội hùng binh Hoàng Sa kiêm quản Trường Sa.
- Hoạt động của đội hùng binh Hoàng Sa, Trường Sa: Phần này tôn vinh sự đóng góp của những người lính Hoàng Sa và Trường Sa, không chỉ được cư dân huyện đảo Lý Sơn mà cả toàn bộ cộng đồng của cả nước biết ơn.
- Sự tôn vinh và khẳng định chủ quyền: Qua sự tổng hợp nguồn tư liệu, hiện vật và phân tích khoa học, phần này thể hiện cách mà nhân dân Việt Nam đã thể hiện sự quản lý chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa và đồng thời khẳng định vị trí chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa. Điều này góp phần cung cấp bằng chứng lịch sử rõ ràng, chứng minh rằng quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa luôn là một phần không thể tách rời của lãnh thổ Việt Nam.
Khi bước vào khuôn viên của Nhà trưng bày, sự chú ý đầu tiên của mọi người đều dành cho cụm tượng đài hải đội Hoàng Sa kiêm quản Trường Sa. Được chế tác từ chất liệu đá xanh, cụm tượng này vươn lên với vẻ uy nghiêm và sừng sững, thể hiện sự vĩnh cửu và không nao núng trước những khắc nghiệt của thời tiết bão táp.
Cụm tượng đài này là biểu tượng của những chỉ huy nổi tiếng trong lịch sử như Phú Nhuận hầu Võ Văn Phú, Hội Nghĩa hầu Võ Văn Khiết, Chánh Thủy quân suất đội Phạm Văn Nguyên, Chánh Thủy quân suất đội Phạm Hữu Nhật, Chánh Thủy quân suất đội Phạm Văn Biện… Họ đã được ghi vào sách sử cùng với hàng vạn người lính trong đội hùng binh Hoàng Sa kiêm quản Trường Sa trong quá khứ.
Ngoài ra, thông qua nguồn tài liệu, hiện vật thực tế và phân tích khoa học, phần trưng bày về nhân dân Việt Nam thực hiện chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa và khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa, cũng đã cung cấp bằng chứng thuyết phục và rõ ràng về việc quần đảo Hoàng Sa, Trường Sa luôn đã và đang là một phần không thể tách rời của lãnh thổ Việt Nam.
