Đến Lý Sơn, du khách không chỉ bị cuốn hút bởi vẻ đẹp thiên nhiên biển đảo, bởi màu xanh ruộng tỏi hay hương vị đặc sản, mà còn bởi chiều sâu văn hóa, lịch sử lắng đọng. Giữa lòng các làng quê trên đảo, những ngôi đình làng ở đảo Lý Sơn sừng sững qua bao thế kỷ chính là nơi lưu giữ rõ nét nhất hồn cốt văn hóa, tín ngưỡng và tinh thần cộng đồng. Khám phá những đình làng cổ Lý Sơn là hành trình tìm về cội nguồn, hiểu hơn về đời sống cộng đồng Lý Sơn và giá trị di sản độc đáo trên hòn đảo tiền tiêu này.
Đình làng ở đảo Lý Sơn: Trái tim văn hóa giữa biển khơi
Trong văn hóa làng xã Việt Nam, đình làng luôn giữ vị trí đặc biệt quan trọng, là trung tâm hành chính (xưa), nơi thờ tự thần bảo trợ làng (Thành Hoàng), nơi diễn ra lễ hội tín ngưỡng và không gian sinh hoạt chung gắn kết cộng đồng. Tại Lý Sơn, vai trò đó của đình làng ở đảo Lý Sơn càng đậm nét và mang sắc thái riêng của vùng biển đảo.
Giữa biển khơi, đình làng là “trái tim” văn hóa, nơi người dân gửi gắm niềm tin tâm linh, cầu mong mưa thuận gió hòa, chuyến ra khơi bình an, bội thu. Đây cũng là nơi diễn ra nghi lễ trọng đại, ghi nhớ công ơn tổ tiên, tiền hiền, hậu hiền khai phá đảo và tưởng nhớ hùng binh Hoàng Sa năm xưa.
Trên đảo hiện còn bảo tồn hai ngôi đình làng cổ tiêu biểu, gắn liền lịch sử hình thành hai làng xã đầu tiên: Đình An Vĩnh Lý Sơn và Đình An Hải Lý Sơn. Mỗi ngôi đình là bảo tàng sống động về lịch sử, văn hóa và đời sống cộng đồng Lý Sơn.
Đình An Vĩnh Lý Sơn: Chứng nhân lịch sử và Lễ Khao Lề hùng tráng
Nằm tại thôn Tây, xã An Vĩnh, Đình An Vĩnh Lý Sơn là một trong những đình làng cổ Lý Sơn có giá trị lịch sử, văn hóa tiêu biểu. Xây dựng từ hàng trăm năm trước (khoảng thế kỷ 17-18) bởi cư dân Việt đầu tiên khai phá đảo, đình không chỉ thờ Thành Hoàng làng, thần linh dân gian, Tiền hiền, Hậu hiền mà còn mang dấu ấn lịch sử đặc biệt sâu sắc.
Chứng nhân của Đội Hoàng Sa:
Làng An Vĩnh xưa là nơi tập trung nhiều gia đình có người tham gia Đội Hoàng Sa kiêm quản Bắc Hải theo lệnh triều Nguyễn. Vì vậy, Đình An Vĩnh Lý Sơn trở thành không gian thiêng liêng gắn liền ký ức hào hùng và hy sinh của đội hùng binh này.
Hàng năm, vào tháng 2, 3 Âm lịch, các tộc họ làng An Vĩnh có người đi lính Hoàng Sa xưa lại tề tựu về đình làng (hoặc nhà thờ tộc họ gần đình) tổ chức Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa. Đây là nghi lễ độc đáo, ý nghĩa nhân văn sâu sắc, vừa khao quân (tưởng nhớ lính trước lúc lên đường), vừa cúng thế mạng, cầu siêu cho người đã hy sinh vì non sông. Đình An Vĩnh là chứng nhân lịch sử quan trọng, nơi diễn ra, lưu giữ nghi lễ thiêng liêng này.
Ngày nay, Đình An Vĩnh Lý Sơn vẫn là nơi diễn ra hoạt động tín ngưỡng, lễ hội truyền thống, là điểm tựa tinh thần, nơi gắn kết đời sống cộng đồng Lý Sơn tại xã An Vĩnh.
Đình An Hải Lý Sơn: Di tích kiến trúc nghệ thuật Quốc gia độc đáo
Đình An Hải Lý Sơn (tọa lạc thôn Đông, xã An Hải) là ngôi đình làng cổ Lý Sơn quan trọng thứ hai, đại diện làng An Hải xưa. Đình cũng có lịch sử lâu đời, đóng vai trò trung tâm văn hóa, tín ngưỡng cộng đồng làng An Hải.
Di tích Kiến trúc Nghệ thuật Quốc gia:
Điểm nổi bật của Đình An Hải Lý Sơn là năm 1995 được công nhận Di tích Lịch sử – Văn hóa cấp Quốc gia, loại hình Kiến trúc Nghệ thuật. Sự công nhận này khẳng định giá trị đặc sắc, độc đáo về mặt kiến trúc đình làng Lý Sơn được bảo tồn tại đây.
Danh hiệu này gợi ý Đình An Hải có thể sở hữu:
- Kết cấu kiến trúc đặc sắc: Bố cục mặt bằng độc đáo, kỹ thuật xây dựng khung gỗ tinh xảo, hoặc giải pháp kiến trúc thích ứng hiệu quả điều kiện biển đảo.
- Nghệ thuật chạm khắc tinh tế: Chi tiết trang trí trên vì kèo, cột, cửa võng… chạm khắc công phu đề tài truyền thống (tứ linh, tứ quý…) mang giá trị nghệ thuật cao.
- Sự bảo tồn tương đối nguyên vẹn: Đình có thể giữ được nhiều yếu tố kiến trúc gốc qua thời gian.
Vai trò Cộng đồng:
Tương tự Đình An Vĩnh, Đình An Hải cũng là nơi thờ Thành Hoàng làng, Tiền hiền, Hậu hiền và các vị thần khác. Đây cũng là không gian diễn ra lễ hội, sinh hoạt văn hóa quan trọng của cộng đồng làng An Hải, bao gồm cả Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa.
Đình An Hải Lý Sơn không chỉ là di tích lịch sử mà còn là công trình nghệ thuật giá trị, điểm đến không thể bỏ qua cho người muốn tìm hiểu kiến trúc đình làng Lý Sơn và văn hóa địa phương.
Nét đặc sắc trong kiến trúc đình làng ở Lý Sơn
Kiến trúc đình làng Lý Sơn, tiêu biểu qua đình An Vĩnh và An Hải, mang sự giao thoa độc đáo giữa phong cách đình làng truyền thống Việt và yếu tố thích ứng đặc trưng môi trường biển đảo núi lửa:
- Bố cục mặt bằng: Thường theo kiểu truyền thống chữ Nhất (一), Đinh (丁) hoặc Công (工), gồm Đại đình (Tiền đường, Chính điện/Hậu cung). Không gian thường rộng rãi.
- Kết cấu khung gỗ: Hệ khung chịu lực chính bằng gỗ tốt, bền chắc. Các bộ vì kèo, cột, xà liên kết bằng mộng, thể hiện kỹ thuật kiến trúc gỗ truyền thống. Kết cấu có thể gia cường chống gió bão.
- Nghệ thuật chạm khắc: Điểm nhấn quan trọng, đặc biệt tại Đình An Hải Lý Sơn. Cấu kiện gỗ (vì kèo, đầu dư, cửa võng…) thường chạm khắc tinh xảo đề tài phong phú (tứ linh, tứ quý, hoa lá…) thể hiện tay nghề nghệ nhân.
- Sử dụng vật liệu địa phương: Ngoài gỗ, còn tận dụng vật liệu đảo:
- Đá núi lửa (đá ong, bazan): Dùng làm nền móng, bậc cấp, tường bao, kè sân… tạo vẻ vững chãi, mộc mạc, đặc trưng.
- Đá san hô (trước đây): Có thể dùng làm tường rào, kè móng, nhưng nay cấm khai thác để bảo tồn.
- Mái lợp: Thường lợp ngói âm dương kiểu truyền thống, độ dốc phù hợp thoát nước, giảm tác động gió. Chi tiết trang trí bờ nóc, bờ mái (rồng, phụng…) tạo vẻ đẹp cổ kính.
Nhìn chung, kiến trúc đình làng Lý Sơn là sự kết hợp hài hòa giữa nét cổ kính, trang nghiêm đình làng Việt và sự thích ứng khéo léo, sử dụng vật liệu độc đáo của vùng đảo tiền tiêu.
Vai trò của Đình làng trong đời sống cộng đồng Lý Sơn (Lễ Hội & Tín Ngưỡng)
Đình làng ở đảo Lý Sơn không chỉ là công trình kiến trúc mà thực sự là trung tâm, linh hồn đời sống cộng đồng Lý Sơn qua bao thế hệ, đặc biệt về văn hóa và tín ngưỡng:
- Trung tâm Tín Ngưỡng:
- Thờ Thành Hoàng làng (vị thần chủ bảo trợ), Tiền hiền, Hậu hiền (người có công khai phá).
- Thờ các vị thần Biển (phản ánh tín ngưỡng cư dân miền biển, cầu ra khơi an toàn, bội thu).
- Phối thờ các vị anh hùng Hoàng Sa (thể hiện lòng tri ân).
- Không gian tổ chức Lễ Hội: Nơi diễn ra các lễ hội lớn, quan trọng nhất:
- Lễ Khao Lề Thế Lính Hoàng Sa: Nghi lễ độc đáo, thiêng liêng nhất, gắn liền lịch sử, tâm thức người Lý Sơn (thường tổ chức tại sân đình/nhà thờ tộc họ gần đình).
- Lễ Cầu Ngư: Lễ hội lớn ngư dân cầu mùa biển bội thu, sóng yên, có tế lễ trang trọng, vui chơi cộng đồng.
- Các lễ cúng Xuân Thu nhị kỳ: Lễ cúng định kỳ theo nghi thức truyền thống.
- Lễ hội đua thuyền: Một số lễ hội có thể gắn với đua thuyền truyền thống.
- Nơi gắn kết Cộng Đồng:
- Xưa: Nơi hội họp chức sắc, hương lý bàn việc làng; phân xử mâu thuẫn; phổ biến quy định, hương ước.
- Nay: Dù vai trò hành chính thay đổi, đình làng vẫn là không gian sinh hoạt văn hóa chung, tổ chức sự kiện cộng đồng, biểu diễn nghệ thuật truyền thống, là điểm tựa tinh thần, biểu tượng đoàn kết, nơi thế hệ sau tìm về nguồn cội.
Đình làng ở đảo Lý Sơn đóng vai trò không thể thay thế trong việc duy trì, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, tín ngưỡng, cố kết đời sống cộng đồng Lý Sơn.
Tham quan Đình làng cổ Lý Sơn: Kinh nghiệm và gìn giữ di sản
Tham quan đình làng cổ Lý Sơn như Đình An Vĩnh Lý Sơn và Đình An Hải Lý Sơn là cơ hội quý để tiếp cận lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng đảo. Để chuyến đi ý nghĩa và thể hiện sự tôn trọng di sản, bạn nên lưu ý một số kinh nghiệm:
- Vị trí, Di chuyển: Cả hai đình đều ở trung tâm làng cổ (xã An Vĩnh, An Hải) trên Đảo Lớn, dễ di chuyển đến bằng xe máy/xe điện.
- Thời điểm tham quan: Nên ghé ban ngày để quan sát rõ kiến trúc. Đến dịp lễ hội (như Lễ Khao lề tháng 2-3 ÂL, Lễ Cầu Ngư…) để cảm nhận không khí văn hóa đặc sắc (cần giữ thái độ trang nghiêm).
- Trang phục, Thái độ (Tôn Trọng): Chọn trang phục lịch sự, kín đáo (che vai, đầu gối). Giữ yên tĩnh, trang nghiêm. Đi nhẹ, nói khẽ, tránh cười đùa ồn ào.
- Tìm hiểu thông tin: Đọc trước về lịch sử, kiến trúc, thần thờ. Quan sát chi tiết chạm khắc, ban thờ… Hỏi chuyện lễ phép người trông coi đình/người địa phương am hiểu (nếu có).
- Chụp ảnh: Có thể chụp bên ngoài. Muốn chụp bên trong khu thờ tự, nên xin phép và tránh dùng đèn flash.
- Chung tay gìn giữ di sản (Bảo Tồn): Không sờ mó, khắc vẽ lên cấu kiện, đồ thờ. Không xả rác. Tuân thủ quy định (nếu có). Có thể đóng góp công đức (tùy tâm) để tu bổ đình.
Tham quan đình làng cổ Lý Sơn với ý thức, tôn trọng không chỉ mang lại trải nghiệm văn hóa sâu sắc mà còn góp phần bảo tồn di sản quý giá.
Những ngôi đình làng ở đảo Lý Sơn, tiêu biểu là Đình An Vĩnh Lý Sơn và Đình An Hải Lý Sơn, thực sự là “trái tim” văn hóa, nơi lưu giữ ký ức lịch sử, bảo tồn tín ngưỡng, nuôi dưỡng tinh thần cộng đồng. Với kiến trúc đình làng Lý Sơn độc đáo và vai trò không thể thay thế trong đời sống cộng đồng Lý Sơn, đặc biệt là Lễ Khao lề, các ngôi đình làng cổ Lý Sơn là di tích Lý Sơn vô cùng quý giá.